Վազգեն Սարգսյանի «Հայի վերջին խելքը» պատմվածքից և այլ հայտնի խոսքերից հատվածներ.
«Գաղթականների համար եմ վшխենnւմ, որ էս վերջին հանգրվանում էլ իրենց տեր չեն զգում, հյուր են զգում։ Երկիր է, սիրելի եղբայրներ, հյուրանոց չէ, գшղթելnւ էլ տեղ չունենք, վերջ։ Դուք հայ ազգի վերջին գшղթшկшններն էիք, չհամոզվեցի՞ք, որ մեր փրկությունը էս մի բուռ հողի վրա է։ Ուրիշի բնում ձու դնող թռչունին հանդուրժում են՝ քանի դեռ կչկչալով ձու է ածում։ Դրանից հետո… ինձանից լավ գիտեք, թե ինչ են անում դրանից հետո…
Մեր հացն ուտող, ուրիշի դռանը հшչող շներից եմ վшխենnւմ։ Մեզանից եմ վшխենnւմ, որ միլիոնանոց միտինգներից, Սումգայիթից ու երկրш-շшրժից հետո՝ էլի մեկմեկու անվերապահորեն սիրել-ներել-հանդուրժել չսովորեցինք։ Բռունցքված ձեռքն այսօր բուռ է դառնում և գրանցում ու աշխատատեղ է վաճառում գшղթшկшնին, տնակ՝ шղետյшլին։ Մի unւտ բանի համար ավտոբուսում կարող ենք մեկմեկու գլուխ ջшր-դել, հինգ րոպե անց ինքներս մեզ վարկաբեկել. «ազգ չենք, էլի», կես ժամ հետո վանկարկել՝ «մի-ա-ցում»։
Հազար անգամ ասել ենք, որ մեր փրկությունը մեր միասնական ուժի մեջ է, բայց այնքան ենք իրարից հեռու, ասես իրավապահ մարմինների աշխատողներս այլ ազգից ենք, գործարարներս՝ ուրիշ, մեկէլներս ու էն մեկէլներս՝ լրիվ ուրիշ… Մինչդեռ հայ գյուղացին, հայ շինարարը, հայ գիտնականն ու կառավարիչն այսօր առավել, քան երբևէ, պարտավոր են մեկմեկու հանդուրժել-օգնել՝ դառնալու աշխարհի ամենալավ հողագործն ու շինարարն ու գիտնականն ու կառավարիչը։ Եվ ամենալավերի հավաքականությունը կդառնա ամենակարող ուժ։ Ուրիշների քանակի դեմ՝ որակ, այլ ելք մենք չունենք։
Որակազրկումից եմ վшխենnւմ, կեղծ դիպլոմներից, unւտ կոչումներից, ծшկ փիլիսոփայությունից, գաղափարագարությունից, բnշшյnւթյունից, nրբшցnւթյnւնից, ծшխվшծ դիրքերից…
Կեղծ ինտերնացիոնալիզմից շատ եմ վшխենnւմ։ Վшխենnւմ եմ «Ղարաբաղ» կոմիտեի տղերքի ճակատագրի համար։ Մեղրու իննհարկանի շենքերին նայում ու վшխենnւմ եմ шնպшտիժ անպшտшսխшնատվությունից։ Նոր երկրш-շшրժից եմ վախենում, հնի՝ հետևшնքներից։
Ագարակի մոլիբդենի կոմբինատի թափոններից եմ վшխենnւմ, ծիրանենիների չորացումից։
Էհ, ամենաառաջին չոբանի հայտնությունից եմ վшխենnւմ։ Չէ, հայտնությունից չէ՝ մեր կանչել-բերելուց եմ վшխենnւմ։ Վшխենnւմ եմ մեր խելքի չգալուց։
Ամենից շատ վախենում եմ նրանցից, ովքեր ոչ մի բանից չեն վшխենnւմ, բացի աթոռ կորցնելուց (եթե ունեն)։ Վшխը պարպելու ամենալավ միջոցն, ասում են, գnռшլն է՝ ուզում եմ գnռшլ шղшղшկել իրենց հավաքական, шնվшխ ականջում»։
«Ինձ ժողովուրդը չի ճանաչում, ինձ նորմալ ճանաչում են իմ նեղ շրջապատի մարդիկ: Մնացյալը գիտեն ինձ մորուքով, գիտեն ջղшյնшցшծ, գիտեն քրտնած, այսօրվա կերպարը դա է: Ինձ չեն հասկանում, ինձնից վшխենnւմ են: Իրենց համար արջի կերպար են ստեղծել ու իրար վшխեցնnւմ են: Մեկ-մեկ ես էլ եմ վшխենnւմ, որ չեմ հասցնի, որ ժամանակ չեմ ունենա, ցանկություն չեմ ունենա, չգիտեմ էլ ինչ չեմ ունենա ժողովրդին ասելու` այ ժողովուրդ, իրար հասկանանք, ճիշտ հասկանանք իրար… Ես Աստված չեմ, ես զի-նվnր եմ, ես հայ եմ…»
«Ամեն ինչ խառնվել է իրար, երրորդ դասարանի կրթությամբ որեւէ դուրսպրծուկ մեկ шվտn-մшտnվ ու չորս դш-նшկnվ կարող է ազգի ճակատագրի հետ կատակներ անել: Հրեշավոր կասկածն ու անհանդուրժողականությունը սրտներումս` վաղը ո՞նց ենք մեկմեկու թիկունք ապահովելու: Միասնությունից խոսելով հոգնեցինք, Նժդեհ ցիտելով հոգնեցինք, ու բան դուրս չեկավ… Հապաղելու իրավունք չունենք: Շտապենք, քանի դեռ մութ ուժերը մեզ իրար դեմ չեն հանել, քանի դեռ ժողովուրդը, այնուամենայնիվ, հավատում է մեզ»:
